Nguồn: Katsuji Nakazawa, “China’s panda diplomacy was not pioneered by the Communist Party,” Nikkei Asia, 25/12/2025
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Từ năm 1941, Tưởng Giới Thạch đã bắt đầu dùng những con vật đáng yêu này để thu phục công chúng Mỹ.
Trong một diễn biến quan trọng mang tính biểu tượng cho quan hệ ngoại giao song phương, hai chú gấu trúc khổng lồ còn lại của Nhật Bản sẽ được trả về Trung Quốc vào cuối tháng 1 khi hợp đồng cho thuê hết hạn.
Những chú gấu cưng với hai màu đen trắng này có nguồn gốc từ Trung Quốc và đã trở thành biểu tượng hữu nghị giữa hai láng giềng châu Á.
Gần đây, dòng người đã đổ xô đến Vườn thú Ueno ở Tokyo để được ngắm nhìn cặp song sinh nổi tiếng này lần cuối.
Vào ngày 15/12, chính quyền thủ đô Tokyo thông báo rằng Xiao Xiao và em gái Lei Lei sẽ được trả về Trung Quốc theo thỏa thuận thuê với Hiệp hội Bảo tồn Động vật Hoang dã Trung Quốc.
Xiao Xiao và Lei Lei sinh ra tại Vườn thú Ueno vào năm 2021. Cha mẹ chúng, Ri Ri và Shin Shin, đã đến vườn thú này từ Trung Quốc vào năm 2011 và đã được đưa trở lại Trung Quốc vào năm 2024.
Trung Quốc có quyền sở hữu đối với Xiao Xiao và Lei Lei, vì chúng được sinh ra từ cặp bố mẹ được cho mượn để phục vụ nghiên cứu nhân giống.
Việc Xiao Xiao và Lei Lei trở về Trung Quốc đồng nghĩa là Nhật Bản sẽ không còn chú gấu trúc khổng lồ nào lần đầu tiên sau hơn nửa thế kỷ. Sự vắng mặt sắp tới của chúng diễn ra trong bối cảnh căng thẳng song phương liên quan đến phát ngôn của Thủ tướng Nhật Bản Sanae Takaichi về một kịch bản khẩn cấp có thể xảy ra ở Đài Loan.
Trước đó, vào ngày 07/11, nữ Thủ tướng đã nói với Quốc hội Nhật Bản rằng một cuộc tấn công tiền tàng của Trung Quốc vào Đài Loan sẽ là mối đe dọa sống còn đối với Nhật Bản, cho phép nước này thực hiện quyền tự vệ tập thể.
Trung Quốc vốn có lịch sử sử dụng sự nổi tiếng của gấu trúc khổng lồ để tác động đến cả tình hình quốc tế, mà điển hình là việc bình thường hóa quan hệ ngoại giao với Nhật Bản cách đây 53 năm.
Cặp gấu trúc khổng lồ đực và cái đầu tiên – Kang Kang và Lan Lan – đã đến Nhật Bản vào năm 1972 để kỷ niệm việc bình thường hóa quan hệ ngoại giao trong năm đó. Chúng được Trung Quốc tặng cho Nhật Bản và nuôi dưỡng tại Vườn thú Ueno.
Nhiều người nghĩ rằng “ngoại giao gấu trúc” – một hoạt động độc đáo, gửi gấu trúc ra nước ngoài để mang lại nụ cười cho khách tham quan và qua đó nuôi dưỡng một loại quyền lực mềm – là ý tưởng của Thủ tướng Trung Quốc lúc bấy giờ là Chu Ân Lai và các quan chức Trung Quốc khác. Nhưng thực tế không phải vậy.
Vào thời điểm đó, Chu đang phụ trách ngoại giao Trung Quốc dưới quyền Mao Trạch Đông, lãnh đạo tối cao và cũng là nhà sáng lập nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa. Tuy nhiên, chính quyền cộng sản Trung Quốc không phải là người tiên phong trong ngoại giao gấu trúc.
Chính Quốc Dân Đảng, kẻ thù không đội trời chung của Đảng Cộng sản, mới là người mở đường cho ngoại giao gấu trúc. Chiến lược này đã được sử dụng lần đầu tiên để nhắm vào Mỹ trong Thế chiến II.
Câu chuyện bắt đầu từ năm 1936, khi một phụ nữ Mỹ bắt được một chú gấu trúc con ở tỉnh Tứ Xuyên, tây nam Trung Quốc, và đưa nó về Mỹ. Bà được cho là đã bắt được sinh vật đáng yêu này quanh huyện Vấn Xuyên, tâm chấn của trận động đất thảm khốc Tứ Xuyên năm 2008.
Chú gấu trúc này sau đó được đặt tên là Su Lin, và nó trở nên nổi tiếng ở Mỹ đến mức phe Quốc Dân Đảng đã quyết định tận dụng sự hâm mộ này để cải thiện hình ảnh của Trung Quốc tại Mỹ.
Chính phủ Quốc Dân Đảng chính thức phát động ngoại giao gấu trúc vào năm 1941, với sự hỗ trợ của Tống Mỹ Linh, phu nhân của Tưởng Giới Thạch, lãnh đạo cao nhất của Quốc Dân Đảng. Năm đó, ngay trước khi Nhật Bản ném bom Trân Châu Cảng, bà đã tổ chức một buổi lễ tại Trùng Khánh, căn cứ địa của chồng mình, để tặng hai trong số những “kẻ ăn tre” mũm mĩm này cho người Mỹ.
Vào thời điểm đó, Yomiuri Shimbun, một tờ báo lớn của Nhật Bản, đã đặt tiêu đề châm biếm cho bài viết về món quà này: “Trung Quốc dùng ‘động vật quý hiếm’ để ‘lấy lòng’ Mỹ.”
Năm 1943, Tống Mỹ Linh, còn được gọi là Tưởng Phu nhân, đã đến Mỹ, nơi bà có bài phát biểu trước Quốc hội. Bà cuối cùng góp phần giành được thiện cảm của công chúng Mỹ trong bối cảnh cuộc chiến giữa Trung Quốc và Nhật Bản.
Năm 1949, bốn năm sau khi Thế chiến II kết thúc, Đảng Cộng sản Trung Quốc thành lập “một Trung Quốc mới,” hay Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, sau khi đánh bại Quốc Dân Đảng trong cuộc nội chiến.
Khi Kang Kang và Lan Lan được tặng cho Nhật Bản năm 1972, có thể xem động thái này là sự tiếp nối thành công ngoại giao gấu trúc của chính phủ Quốc Dân Đảng đối với Mỹ.
Dù Trung Quốc từng gửi gấu trúc khổng lồ đến nhiều quốc gia làm quà tặng, nhưng hiện nay họ cung cấp chúng theo các thỏa thuận cho thuê.
Trung Quốc cũng sử dụng một hình thức ngoại giao gấu trúc khác hai tháng sau khi vùng đông bắc Nhật Bản bị tàn phá bởi trận động đất mạnh 9,0 độ richter, đi kèm đợt sóng thần mạnh với những con sóng cao tới 40 mét và thảm họa tan chảy lõi hạt nhân tại nhà máy ở tỉnh Fukushima.
Tháng 5/2011, Thủ tướng Trung Quốc Ôn Gia Bảo từng đến Nhật Bản tham dự hội nghị thượng đỉnh ba bên Nhật-Trung-Hàn. Khi ở Nhật Bản, ông đã đến thăm Fukushima và Miyagi, tặng búp bê gấu trúc nhồi bông cho các trẻ em đang phải sơ tán.
Sau chuyến thăm của ông tới vùng Đông Bắc bị thiên tai, chính quyền thành phố Sendai – thủ phủ của tỉnh Miyagi và là trung tâm đô thị của vùng Tohoku – bắt đầu tìm kiếm thỏa thuận thuê gấu trúc với Trung Quốc, với suy nghĩ rằng những chú gấu lớn đầy lông này có thể là biểu tượng cho công cuộc tái thiết khổng lồ sắp bắt đầu.
Sendai là nơi có Công viên Động vật Yagiyama.
Công ty quản lý tài năng Nhật Bản Johnny & Associates, lúc đó đang nắm giữ ảnh hưởng đáng kể đối với ngành giải trí nước này, đã bày tỏ mong muốn hỗ trợ tài chính cho nỗ lực xin gấu trúc của chính quyền Sendai.
Tuy nhiên, nỗ lực này đã gặp trở ngại vào tháng 9/2012, khi quan hệ song phương rạn nứt và các cuộc biểu tình chống Nhật lan rộng khắp Trung Quốc để phản đối việc Nhật Bản quốc hữu hóa Quần đảo Senkaku ở tỉnh Okinawa. Nhóm các đảo nhỏ không người trên Biển Hoa Đông này chính là nguồn gốc căng thẳng kéo dài giữa hai nước. Trung Quốc gọi chúng là Quần đảo Điếu Ngư và tuyên bố chúng là một phần lãnh thổ của mình.
Tình cảm của người dân Nhật Bản và Trung Quốc đối với nước còn lại đã sớm xấu đi, khiến hầu như không còn cơ hội để gấu trúc khổng lồ được gửi đến Nhật Bản.
Mười ba năm đã trôi qua, và Sendai vẫn chưa đạt được thỏa thuận thuê gấu trúc.
Có một giả thuyết cho rằng Trung Quốc thường có lập trường cứng rắn hoặc phớt lờ Nhật Bản khi quan hệ song phương quan trọng nhất của họ, quan hệ với Mỹ, đang thuận lợi.
Vào ngày 30/10 vừa qua, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã gặp người đồng cấp Mỹ Donald Trump tại một căn cứ không quân Hàn Quốc nằm cạnh Sân bay Quốc tế Gimhae ở Busan, Hàn Quốc. Trong một thành tựu lớn đối với Trung Quốc, Tập đã nhận được lời hứa của Trump về việc đến thăm nước này vào tháng 4. Đổi lại, Tập dự kiến sẽ thăm Mỹ với tư cách quốc khách vào nửa cuối năm 2026.
Các chuyến thăm lẫn nhau theo kế hoạch đồng nghĩa với việc các đối thủ trong cuộc tranh giành quyền bá chủ đã đạt được một “thỏa thuận đình chiến tạm thời,” đặc biệt là về thương mại, trong khoảng một năm tới. Hơn nữa, sự bình yên tương đối giữa các siêu cường kinh tế đã khuyến khích Trung Quốc cứng rắn hơn mức cần thiết đối với Nhật Bản.
Xét đến quan hệ hữu hảo hiện tại với Tập và quyết tâm bảo vệ sự hòa hoãn Mỹ-Trung, Trump đã chọn giữ im lặng trước chiến dịch gây sức ép của Trung Quốc đối với Nhật Bản.
Trong bối cảnh địa chính trị này, những đại sứ lông xù của Trung Quốc sẽ biến mất khỏi Nhật Bản vào tháng tới, một lần nữa cho thấy ngoại giao gấu trúc phản ánh tình trạng quan hệ hiện tại của Trung Quốc với một quốc gia khác như thế nào.
Mỹ, quốc gia mà trước năm ngoái không còn chú gấu trúc khổng lồ nào tại các vườn thú, nay đã có bốn con được Trung Quốc cho mượn.
Trong chuyến thăm Trung Quốc đầu tháng này, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron đã đến Thành Đô, thủ phủ tỉnh Tứ Xuyên, sau khi hội đàm chính thức với Tập tại Bắc Kinh.
Phu nhân của ông, Brigitte Macron, cũng tham gia chuyến đi, và đệ nhất phu nhân Pháp đã đến thăm Cơ sở Nghiên cứu Gây giống Gấu trúc Khổng lồ Thành Đô, nơi một số chú gấu đang chờ “nhận nhiệm vụ” ở nước ngoài.
Một cặp gấu trúc khổng lồ cho Pháp mượn đã được trả về Trung Quốc vào tháng 11. Nhưng nhân chuyến thăm của bà Macron tới Thành Đô, Trung Quốc đã thông báo rằng họ đồng ý gửi hai con gấu trúc tới Pháp vào năm 2027.
Vai trò lịch sử của gấu trúc khổng lồ trong nền ngoại giao Trung Quốc là không thể xem thường; loài vật này phản ánh những gì Trung Quốc xem là lợi ích quốc gia của mình.
Quan hệ ba bên giữa Nhật Bản, Mỹ và Trung Quốc cùng chính sách ngoại giao gấu trúc của Trung Quốc rất phức tạp. Trong tình hình hiện tại, Nhật Bản không còn lựa chọn nào khác ngoài việc chờ xem mọi việc sẽ diễn biến ra sao.
Katsuji Nakazawa là nhà báo và biên tập viên cấp cao của Nikkei, hiện sinh sống tại Tokyo. Ông đã dành bảy năm làm phóng viên thường trú ở Trung Quốc và sau đó trở thành trưởng văn phòng Trung Quốc. Ông đã nhận Giải Nhà báo Quốc tế Vaughn-Ueda năm 2014.